หลากหลายความหมายของคำว่า ‘เทียน’ (天)

หลากหลายความหมาย
ของคำว่า ‘เทียน’ (天)

——สืบเนื่องจากจดหมายข่าวอาศรมสยาม-จีนวิทยา ฉบับประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม ลำดับที่ 250 (เดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2566) ได้นำเสนอบทความเรื่อง ‘ถอดรหัสความหมายมงคลชื่ออาหารจีน’ เนื้อหาตอนต้นของบทความมีการอ้างถึงสำนวนจีน ‘民以食为天’ ซึ่งแปลเป็นภาษาไทยไว้ว่า ราษฎรถือว่าปากท้องสำคัญเทียมฟ้า ในเวลาต่อมา อาจารย์ถาวร สิกขโกศล ผู้เชี่ยวชาญด้านจีนศึกษาได้กรุณาให้คำแนะนำเกี่ยวกับสำนวนจีนดังกล่าวว่า หมายถึง ‘ราษฎรดำรงอยู่ได้ด้วยอาหาร’ เพราะอักษร 天 tiān (เทียน) มีหลายความหมาย มิได้แปลว่า ‘ฟ้า’ เพียงอย่างเดียว ทีมงานอาศรมสยามฯ จึงศึกษาความหมายของอักษร 天 เพิ่มเติมโดยอ้างอิงจากมหาพจนานุกรมภาษาจีน《汉语大词典》^[1] ซึ่งรวบรวมความหมายของอักษร 天 ไว้ทั้งหมด 21 ประการดังต่อไปนี้

ประการที่ 1 หมายถึง ‘ศีรษะของมนุษย์’ (人的头顶)

——คัมภีร์ซานไห่จิง หมวดต่างแดนทิศประจิม《山海经·海外西经》ได้กล่าวถึงเทพปีศาจตนหนึ่งนามว่า ‘สิงเทียน’ (刑天) ซึ่งหมายถึง ผู้ถูกตัดศีรษะ ดังนั้นคำว่า 天 ในที่นี้จึงมีความหมายว่า ‘ศีรษะ’

สิงเทียน (刑天)

ประการที่ 2 หมายถึง ‘บทลงทัณฑ์สักหน้าในยุคโบราณ’ (古代的墨刑)

——กล่าวคือการสักหมึกดำ (墨) บนใบหน้าเพื่อประจานความผิด ถูกบันทึกในคัมภีร์อี้จิง หมวดลายลักษณ์ขุย《易·睽》เป็นถ้อยคำทำนายว่า “คนผู้นี้ทั้งถูกสักหน้าและตัดจมูก แรกเริ่มไม่ราบรื่น บั้นปลายจะดีขึ้น” (其人天且劓，无初有终。) คำว่า 天 ในที่นี้จึงมีความหมายว่า ‘บทลงทัณฑ์ที่สักหน้าด้วยหมึกดำ’

ประการที่ 3 หมายถึง ‘ท้องฟ้า’ (天空)

——อ้างอิงจากกวีนิพนธ์พื้นเมืองรัฐถัง บทโฉวโหมวในคัมภีร์ซือจิง《诗·唐风·绸缪》ความว่า “รัดไม้ฟืนให้แน่นหนา สามดาราบนเวหาเจิดจรัส” (绸缪束薪，三星在天。) เพราะฉะนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘ท้องฟ้า’

ประการที่ 4 หมายถึง ‘สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกครองโลกตามความเชื่อของคนโบราณ’ (古人以天为万物主宰者)

——คัมภีร์หลุนอวี่ หมวดพิธีกรรมและสังคีต《论语·八佾》บันทึกข้อความไว้ว่า “รับโทษจากองค์เทพยดา ไม่อาจขออภัยโทษได้” (获罪于天，无所祷也。) นอกจากนี้คัมภีร์จั่วจ้วน บรรพรัชกาลเซวียนกงปีที่ 4《左传·宣公四年》ยังมีข้อความบันทึกว่า “กษัตริย์ คือเทพยดา เทพยดาหนีได้ไฉน?” (君，天也，天可逃乎?) 天 ในที่นี้จึงมีความหมายว่า ‘สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ปกครองโลก’ ‘เทวดา’ หรือ ‘พระเป็นเจ้าสูงสุดตามความเชื่อของหลายศาสนา’

——อนึ่ง ภาษาตระกูลไท-ลาว เรียก ‘แถน’ ซึ่งเป็นคำยืมมาจากคำว่า ‘เทียน’ ในความหมายนี้ เทียนก็คือแถน ของคนที่พูดภาษาตระกูลไท-ลาว นั่นเอง

ประการที่ 5 หมายถึง ‘ที่อยู่อาศัยของเหล่าทวยเทพซึ่งชาวบ้านอุปโลกน์ขึ้น’ (迷信的人指神仙等所住的地方) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘สวรรค์’ หรือ ‘เทวาลัย’

ประการที่ 6 หมายถึง ‘นามเรียกแทนกษัตริย์หรือพระเจ้าแผ่นดิน’ (称君王)

——อ้างอิงจากนิยายเรื่องปกิณกะหยางไท่เจิน《杨太真外传》ความว่า “กั๋วกั๋วฮูหยินมิโปรดทรงเครื่องพระสำอาง มักอวดรูปโฉม ทั้งยังเข้าเฝ้าองค์จักรพรรดิโดยไม่แต่งพระพักตร์อยู่เป็นนิจ” (虢国不施妆粉，自炫美艳，常素面朝天。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘กษัตริย์’ หรือ ‘จักรพรรดิ’

ประการที่ 7 หมายถึง ‘นามเรียกแทนบิดามารดาหรือสามีด้วยความเคารพ’ (以之尊称父母或夫)

——อ้างอิงจากกวีนิพนธ์พื้นเมืองรัฐยง บทป๋อโจวในคัมภีร์ซือจิง《诗·鄘风·柏舟》ความว่า “แม่จ๋าเทียนเอย” (母也天只) ส่วนเหมาจ้วน《毛传》อันเป็นตำราว่าด้วยที่มาและความหมายของคําในคัมภีร์ซือจิงก็บันทึกข้อความว่า “เทียนก็คือบิดา” (天谓父也。) เพราะฉะนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘พ่อ’ หรือ ‘แม่’

——นอกจากนี้ยังปรากฏการใช้ถ้อยคำ 二天 เพื่อกล่าวถึง ‘สามีคนที่สอง’ ใน ‘เรื่องเล่าพิสดารจากห้องหนังสือ’ หรือเหลียวไจจื้ออี้《聊斋志异》ประพันธ์โดยผูซงหลิง (蒲松龄 ค.ศ. 1640–1715) อีกด้วย ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘สามี’ ได้เช่นกัน ทั้งนี้ สรรพนามแทนบุคคลสามคำนี้ทั้ง ‘พ่อ’ ‘แม่’ และ ‘สามี’ ใช้เฉพาะเจาะจงกับผู้มีอุปการคุณในการเลี้ยงดูเท่านั้น

ประการที่ 8 หมายถึง ‘ที่พึ่งพิงอาศัย, สิ่งที่ขาดไม่ได้เพื่อความอยู่รอด’ (依靠对象；赖以生存、不可或缺之事物)

บันทึกประวัติศาสตร์สื่อจี้ 《史记》

——อ้างอิงจากบทความโต้คารมของสำนักขงจื่อซึ่งว่าด้วยประเด็นระยะเวลาการไว้ทุกข์ให้แก่บิดาและสามีของอิสตรี ในหนังสือเกี่ยวข้องกับจารีตประเพณีอย่างคัมภีร์อี๋หลี่ หมวดซังฝู《仪礼·丧服》ซึ่งบรรยายไว้ว่า “ผู้เป็นสามี คือที่พึ่งพิงของภรรยา” (夫者，妻之天也。) รวมถึงวลีเด็ดซึ่งย่อมาจากบันทึกประวัติศาสตร์สื่อจี้《史记》เรียบเรียงโดยซือหม่าเชียน (司马迁 ราว 145-86 ปีก่อนค.ศ.) ในยุคราชวงศ์ฮั่น (汉 206 ปีก่อนค.ศ.–ค.ศ. 220) ความว่า “พระราชาดำรงอยู่ได้ด้วยราษฎร ส่วนราษฎรดำรงอยู่ได้ด้วยอาหาร” (王者以民人为天，而民人以食为天。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘สิ่งที่ขาดไม่ได้เพื่อความอยู่รอด’ มีความหมายเชิงเปรียบเทียบว่าเป็นสิ่งที่สำคัญที่สุด

ประการที่ 9 หมายถึง ‘โชคชะตา’ หรือ ‘ลิขิตฟ้า’ (命运；天意)

——คัมภีร์เมิ่งจื่อ บรรพเหลียงฮุ่ยหวัง ภาคปลาย《孟子·梁惠王下》บันทึกข้อความไว้ว่า “ที่ข้ามิได้เข้าเฝ้าเจ้ารัฐหลู่ เป็นเพราะโชคชะตา” (吾之不遇鲁侯，天也。) ทั้งนี้วรรณกรรมเรื่อง 108 ผู้กล้าเขาเหลียงซานหรือสุยหู่จ้วน《水浒传》มีความตอนหนึ่งบรรยายถึงร้านหมอดู ว่ามีตัวหนังสือระบุราคาดูหมอไว้ว่า “ทำนายชะตาหรือลิขิตฟ้า คิดราคาทองคำหนึ่งตำลึง” (讲命谈天，卦金一两。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘โชคชะตา’

ประการที่ 10 หมายถึง ‘คำที่นักปรัชญากลุ่มจิตนิยมของจีนโบราณใช้เรียกต้นกำเนิดหรือรากฐานทางจิตวิญญาณของโลกและจักรวาล’ (中国古代唯心主义哲学称世界的精神本原)

——ข้อความในคัมภีร์เมิ่งจื่อ บรรพแจ้งจิต ภาคต้น《孟子·尽心上》บันทึกไว้ว่า “ด้วยรู้แจ้งจิตใจของตน ก็จักหยั่งรู้ธรรมชาติดั้งเดิม เมื่อรู้จักธรรมชาติดั้งเดิมของตน ก็จักเข้าใจจิตวิญญาณของโลกและจักรวาล” (尽其心者，知其性也；知其性，则知天矣。)

——ทั้งนี้ในตำราวิถีแห่งฟ้า เล่มกลาง《天道·中》ของหลิวต้าขุย (刘大櫆 ค.ศ. 1698–1779) นักปรัชญาสมัยราชวงศ์ชิง (清 ค.ศ. 1616–1912) ก็ได้บันทึกความตอนหนึ่งไว้ว่า “เทียน คือสิ่งใด? ใจของข้านี้แล” (天者，何也? 吾之心而已矣。) ดังนั้นจะเห็นได้ว่า 天 ในที่นี้มีความหมายถึง ‘จิต’ หรือ ‘ใจ’

ประการที่ 11 หมายถึง ‘เนื้อแท้ของจิตวิญญาณก็คือเทียน’ (以天为精神实体)

ประการที่ 12 หมายถึง ‘ธรรมชาติตามความเชื่อของชาวจีนโบราณ ที่ให้กำเนิดและบ่มเพาะสรรพสิ่ง ครอบคลุมการเคลื่อนที่ของดวงจันทร์ ดวงอาทิตย์ และดวงดาวทั้งปวง การหมุนเวียนของฤดูกาล และภูมิอากาศ’ (古人指日月星辰运行、四时寒暑交替、万物受其覆育的自然之体)

——คำชี้แจงไขความเกี่ยวกับหลักคิดปรัชญาของจวงจื่อ《庄子注疏》ฉบับเฉิงเสวียนอิง (成玄英 ค.ศ. 608-669) กล่าวไว้ว่า “เทียน คือชื่อเรียกของธรรมชาติ…” (成玄英疏：’天者，自然之谓……) ทั้งนี้ยังมีข้อความในคัมภีร์ลุ่นเหิง หมวดธรรมชาติ《论衡·自然》ของหวังชง (王充 ค.ศ. 27–97) สมัยราชวงศ์ฮั่นตะวันออก (东汉 ค.ศ. 25–220) บันทึกไว้ว่า “เทียน คือสิ่งที่ประทานชี่ (气 อากาศหรือพลังลมปราณ) แก่สรรพสิ่ง” (天者，普施气万物之中。) ซึ่งสอดคล้องกับความคิดเห็นของหลิวอี่ว์ซี (刘禹锡 ค.ศ. 772–842) ปราชญ์ในสมัยราชวงศ์ถัง (唐 ค.ศ. 618–907) ที่ระบุไว้ในคัมภีร์เทียนลุ่น《天论》ว่าด้วยทฤษฎีเทียนให้กำเนิดสรรพสิ่ง (天之所能者，生万物也。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงหมายถึง ‘ธรรมชาติ’ ในภาษาไทย เช่น ตุ้ยเหลียนมงคลที่ว่า “ธรรมชาติเพิ่มปีเดือนคนเพิ่มอายุขัย วสันต์เต็มฟ้าดินบุญวาสนาเต็มบ้าน” (天增岁月人增寿，春满乾坤福满堂。)

ประการที่ 13 หมายถึง ‘ที่เป็นไปเองโดยมิได้ปรุงแต่ง’ หรือ ‘เกิดมามีหรือเป็นตามธรรมชาติ’ (天然，天生)

——คัมภีร์จวงจื่อ บรรพสายน้ำแห่งฤดูใบไม้ร่วง《庄子·秋水》บันทึกข้อความไว้ว่า “วัวและม้ามีสี่ขานั้น เป็นไปโดยกำเนิด” (牛马四足，是谓天。)

ประการที่ 14 หมายถึง ‘โดยธรรมชาติและวิถีชีวิตของสิ่งนั้น’ (天性与生命)

——คัมภีร์หลี่ว์ซื่อชุนชิว บรรพเปิ่นเซิง 《吕氏春秋·本生》บันทึกว่า “ด้วยเหตุนี้ปราชญ์จัดการสรรพสิ่ง โดยสอดคล้องกับธรรมชาติ (หรือวิถีชีวิต) ของสิ่งนั้น” (故圣人之制万物也，以全其天也。) ทั้งนี้บทกวีนิพนธ์《题李氏寓酒轩》ของหมาเก๋อ (麻革) ยังมีวรรคที่กล่าวว่า “นับแต่โบราณมา ปราชญ์ทั้งปวงใช้สุราเติมเต็มธรรมชาติดั้งเดิมของตน” (古来贤达士，以酒全其天。) อีกด้วย

คัมภีร์หลี่ว์ซื่อชุนชิว 《吕氏春秋》

ประการที่ 15 หมายถึง ‘กาลเวลา คือ ภูมิอากาศ หรือฤดูกาล ฯลฯ’ (天时，指天气、季节等)

——คำกล่าวในตำราพิชัยสงครามซุนจื่อ บรรพกลอุบาย《孙子·计》ความว่า “เทียนคือ หยินหยาง หนาวร้อน ฤดูกาลนั่นแล” (天者，阴阳、寒暑、时制也。) ทั้งนี้นิยายเรื่องปรัชญาของเหล่าจาง《老张的哲学》ของเหลาเส่อ (老舍ค.ศ. 1899–1966) ก็ได้กล่าวถึงคำนี้เช่นกัน ว่า “อากาศร้อน พักผ่อนให้มาก” (天热，多休息休息。) 天 ในที่นี้ จึงมีความหมายว่า ‘สภาพอากาศ’

ประการที่ 16 หมายถึง ‘1 วัน 24 ชั่วโมง บางครั้งเฉพาะเจาะจงช่วงเวลากลางวัน’ (一昼夜的时间，有时专指白天)

——ตัวอย่างเช่น ทุกวัน (每天) พรุ่งนี้ (明天) หรือ ข้อความในวรรณกรรมหรูหลินไว่สื่อ《儒林外史》ที่ว่า “ควงเชาเหรินแบกสัมภาระ เดินทางมาหลายวันแล้ว” (匡超人背着行李，走了几天旱路。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงมีความหมายว่า ‘วัน’ หรือ ‘กลางวัน’

ประการที่ 17 หมายถึง ‘บางช่วงเวลาในหนึ่งวัน’ (一天里的某一段时间)

——หนังสือรวมนิยายขนาดสั้นเอ้อร์เค่อไพอั้นจิงฉี《二刻拍案惊奇》บรรพที่ 18 (卷十八) กล่าวไว้ว่า “ประมาณยามหนึ่งกว่าๆ ก็เข้านอนแล้ว” (约莫一更多天，然后睡了。) ทั้งนี้นิยายขนาดยาวเอ๋อร์หนี่ว์อิงสงจ้วน《儿女英雄传》บทที่สี่ (第四回) ก็ยังมีข้อความที่กล่าวว่า “พอไปถึงที่นั่นก็ได้เวลาคร่าวๆ พอดี” (赶到那里大约天也就是时候了。) ดังนั้น 天 ในที่นี้จึงมีความหมายว่า ‘ชั่วครู่ชั่วยาม’ หรือ ‘บางช่วงเวลา’

ประการที่ 18 หมายถึง ‘(สิ่ง) ที่ตั้งอยู่บนจุดสูงสุด หรือ (สิ่ง) ที่ติดตั้งแบบลอยฟ้า’ (位置在顶部的，凌空架设的)

——ตัวอย่างได้แก่ กระแชง (天棚) หน้าต่างบนหลังคา (天窗) เสาอากาศ (天线) หรือ สะพานลอย (天桥) ฯลฯ

ประการที่ 19 หมายถึง ‘ที่สุด’ หรือ ‘ยิ่งยวด’ (极；最)

——ดังความในบทละครเวทีเรื่องโรงน้ำชา《茶馆》ของเหลาเส่อ (老舍) องค์ที่ 3 ที่กล่าวว่า “วาดได้ดียิ่งยวดเพียงไร ก็เปลี่ยนเป็นข้าวกินไม่ได้!” (画的天好，当不了饭吃啊!)

ประการที่ 20 หมายถึง ‘หน่วยวัดที่ดินในท้องที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของจีน สิบหมู่มีค่าเท่ากับ 1 เทียน’ (东北计算土地的单位，十亩为一天。)

——โดย 1 หมู่ (亩) มีค่าประมาณ 67 ตารางเมตร

ประการที่ 21 หมายถึง ‘นามสกุล หรือ แซ่ (姓) หนึ่งในนามสกุลของชาวจีน’

——ตัวอย่างเช่น เทียนขุยจาง (天奎璋 ค.ศ.1938–ปัจจุบัน) ปัจจุบันดำรงตำแหน่งอุปนายกสมาคมชาวอิสลามแห่งมณฑลกุ้ยโจว

——ทั้ง 21 ประการข้างต้นนี้ ก็คือความหมายอันหลากหลายของอักษร ‘天’ ที่มีอยู่ในภาษาจีน ดังนั้น หากจะแปลคำว่า 天 เป็นภาษาไทย ก็ควรคำนึงถึงบริบทของคำนั้นๆ จึงจะสามารถถ่ายทอดความหมายออกมาได้ตรงกับต้นฉบับได้อย่างใกล้เคียงที่สุด